Santiago hilda agertu zen San Jorge ermitaren ondoan, egoera bitxian. Orduko alkate Miguel Ignacio de Picabearen aginduz, Juan Antonio de Garayk hainbat lekuko deklaratzera deitu zituen; besteak beste, Santiagoren emaztea, Mariana de Ygartua eta haren 12 urteko semea, Santiago.
Ikerketa horren testua Oñatiko Udal Artxiboan dago, eta, garaiko guztiak bezala, gaztelaniaz dago.
Oñatiko nire arbasoengandik gehiago jakiteko jakin-minak eraman ninduen testu horretara: hiru dira protagonistak, baina, ezbairik gabe, Santiago txikia izan zen deigarriena. Ez dut zalantzarik bere hizkuntza, ia esklusiboki, oñatiar euskara zela, eta nahiko bitxia izango zela berarentzat ikerlari baten aurrean gaztelaniaz idazten zuenaren aurrean deklaratzea. Ezin izan zuen aitorpena sinatu. Lehenik, seguru asko, analfabetoa zelako, eta, bigarrenik, ezinezkoa zelako hura ulertzea.
Jende askok badaki 1918an Oñatin egin zen Eusko Ikaskuntzaren lehen Kongresuaren inaugurazioan Alfontso XIII.a erregeak hitzaldi bikaina eman zuela, "landu ezazue zuen milaka urteko hizkuntza agurgarria, zuen gurasoengandik jaso zenuten Gizateriaren altxorraren bitxi preziatua, eta zuen seme-alabei legatu behar diezue" esanez. Aitzitik, oso jende gutxik ezagutzen du kongresu hori prestatzeko testuetan, "literatur hizkuntza ofizial bat eta ortografia bateratzea euskara egungo beharretara egokituz" beharrezkoa dela azpimarratzeaz gain, "euskararen ezagutzaren beharra kargu jakin batzuetan –apaizak, medikuak, notarioak, maisu-maistrak, eta abar– eta euskaraz hitz egiten ez den Euskal Herriko zonaldeak euskalduntzeaz" ere hitz egiten dela.
Aurreko udal hauteskunde kanpainan, Oñatin izan ziren lehen aldiz hainbat pertsona, Oñati Gizateriaren Ondare izateko proposamena bultzatzen lagundu zigutenak. Bisitaren ostean, Javier Calvente Baezako alkate ohiak ulertu zuen euskara, inposizioa izatetik urrun, Oñatiko hizkuntza naturala zela, eta hautagaitza aurkezteko ezinbesteko elementutzat jo zuen.
Euskararen errealitatearen in situ ezagutza hori –behar ez duelako errekonozimendurik ez duena– funtsezkoa da euskararen bultzadaren beharra ulertzeko. Baina euskararen politizazioa eta jabetze politikoa izugarrizko akatsa da, eta ondorio kaltegarriak ditu eta izango ditu, gaztelaniarekin duen aurkakotasunak ere izango duen bezala. Gogoratu behar da Koldo Mitxelenak "erdara ere hemengoa da" esan zuela. Adostasun politiko zabala behar da, kontraesana dirudien arren, euskara despolitizatzeko, milaka urteko hizkuntza agurgarri hau, gure arbasoengandik jasotzen dugun Gizateriaren Altxorraren bitxi guztiz preziatua, belaunaldi berrietara osorik hel dadin.
-------
Ricardo Guisado-Balanzategui
Oñati
