Etxea gobernatzea: Lanaldi osoko lana
Gure zaharrek gogoratzen dute emakumea arduratzen zela etxeko ia guztiagatik: janaria prestatzeaz, garbitzeaz, josteaz, jaki-tokia administratzeaz, eta seme-alabak hazteaz eta hezteaz. Baliabideak eskas zirenean, bere lana areagotu egiten zen: familia osoarentzako ogia labean egiten zuen, janariak kontserbatzen (hilketakoak, esaterako), arropa konpontzen eta etxeko kontuak eramaten zituen. Familiaren ongizatea bere menpe zegoen erabat.
Eginkizun horiez gain, gaixoak zaintzen zituen, familiaren harremanak Elizarekin kudeatzen zituen (bataioak, jaunartzeak, ehorzketak) eta, askotan, familiaren hilobiaren ardura zuen, identitate eta oroimen balio handiko lekua.
Etxeko eta etxetik kanpoko zereginak
Etxean itxita zeudelako ideiarekin kontrajarriz, etxekoandreak zelaiko lanetan ere jarduten zuen: ereiten, belarra kentzen, uztak biltzen, abere txikiak zaintzen eta ortuan lan egiten. Euskal kostaldean, ohikoa zen emakumeak ikustea arraina deskargatzen, sailkatzen eta saltzen, edota sareak auzolanean konpontzen.
Herri askotan, esnea etxez-etxe saltzen zuten eta azokara jaisten ziren baserriko produktuak (arrautzak, barazkiak, gaztak, hegaztiak) saltzera, "ekonomia txikia" modu independentean kudeatuz. Diru horrekin etxean egiten ez zena erosten zuten (arropa, tresnak), eta hala, familiaren baliabideen administratzaile ezinbesteko bihurtzen ziren.
Kulturaren, fedearen eta komunitatearen transmititzaileak
Etxekoandrea funtsezkoa zen kultura eta fedea hurrengo belaunaldira igarotzeko. Otoitzak erakusten zituen, kristau-heziketa zaintzen zuen, familiaren aldarea mantentzen zuen eta etxea bedeinkatzen zuen jai katoliko garrantzitsuetan (Kandelaria edo San Joan, esaterako) kandela eta loreekin. Familiako ordezkaria ere bazen komunitateko ekitaldietan, hala nola eskaintzetan eta auzoko errituetan.
Garbitokiak, merkatuak edo mezaren ondorengo plaza bere topaleku ziren, komunitatearentzat, batez ere negu gogorrean, ezinbestekoak ziren laguntza- eta komunikazio-sareak sortuz.
Funtsezko lana, nahiz eta ikusezina
Erantzukizun izugarri hori izan arren, etxekoandrearen lana beti izan da ikusgarritasun gutxikoa. Eremu pribatuan (etxean) egiten zenez, ia inoiz ez zen agertzen agiri ekonomiko edo politikoetan. Hala ere, bere jardun ona funtsezkoa zen familiaren eta euskal gizarte osoaren egonkortasunerako.
Familia-gatazken aurrean ere (ezkontza edo amaginarrebarekiko arazoak, senarraren alkoholismoa), emakumeak bitartekaritza, isiltasun soziala eta familiaren oreka mantentzearen pisua hartzen zuen bere gain.
Iraganetik gaur egungora: Aldaketak eta legatua
Aurreko mendearen erdialdean, bere rola asko aldatu zen, emakumea lantegietan lanean hasi zelako eta etxea modernizatu zelako (etxetresna elektrikoak, nekazaritzako aldaketak, garraioa). Emakuemeok ekonomia-autonomia eta gizarte-presentzia handiagoa lortu genuen. Hala ere, etxeko zeregin asko gure ardura izaten jarraitzen dute.
Etxekoandre haien legatuak argi uzten du etxea guztion erantzukizuna dela, baina, aldi berean, kudeaketa konplexua, zaindua eta guztiz gizatiarra eskatzen duen espazioa ere badela.
Oroimena eusten duen figura
Etxekoandrea aitortzea, Euskal Herriko bizitzaren oinarri isila aitortzea da: antolaketarena, zaintzarena eta erresilentziarena. Bere funtzioa funtsezkoa izan zen —eta leku askotan ezinbestekoa izaten jarraitzen du— euskal familia, kultura eta etxeko ekonomia ulertzeko.
Baserriari, itsasoari edo auzolanari buruzko kontakizun handien aldean, etxekoandreak gogorarazten digu ezinbestekoa askotan oharkabean gertatzen dela, baina ezinbestekoa dela. Horregatik, Mondragoeko San Nikolasen kantu zaharreko bertso batzuk gogoratzea garrantzitsua da. Abenduaren 6an, umeak eskea egiteko entseatzen ari diren bitartean, gogoratu behar dugu Mirako San Nikolasen jatorrizko bertsoak honela hasten zirela:
San Nicolás coronado
arzobispo Myranés.
Alarguna, dontzellia,
Etxeko andre noblia
Egizu-egizu pillia
San Nicolás, Triskilistras.
Dame una castaña
y no quiero más.
Antzinako bertso hauek ez diete ilargiari (a la luna), gabari (noche) edo egunari (y día) kantatzen. Bertso horiek erakusten dute euskal emakumeak aitortuak zirela, beraiek kudeatzen baitzituzten despensetako soberakinak eta behar zutenei Abendualdia igarotzeko janaria ematen batzieten.