Nola iritsiko dira hizkuntza minorizatuak, gurea barne, XXI. mendearen bukaerara? Iritsiko al dira bizirik?
Martxa honetan, gehienak ez. Guk baditugu indargune batzuk. Esan dezagun milaka hizkuntza minorizaturen txirrindulari tropelean portuan gora ihes egindako talde oso txiki batean gaudela, eta hortik askoz aurrerago, estatu-hizkuntzena ia beste karrera bat dela. Tropel handi horren egoera larria da. Baina zer egin nahi dugu orain eta hemen? Hori da kontua.
Urteak eman dituzu ikertzen. Zeintzuk dira gako nagusiak hizkuntza gutxitu baten biziberritze prozesuan?
Jakina da mende hau oso gogorra izango dela hizkuntza minorizatu guztiendako. Gure kasuan, gure biziberritze herren edo partzial honek badauka egitura bat. Badauka indargune bat familia-transmisioan, eta ezaugarri batzuk hizkuntzaren estandartzean, hezkuntzan egindako bidean, herri ekimenaren eta herri aginteen paperean... Nolabait esateko, badugu eskema bat, baina ikusi behar da beste herriek ze egitura ematen dioten beren biziberritze prozesu posible horri. Estatuei begiratzearekin soilik ez dugu ezer egiten. Bolivian, adibidez, hogeita hamar hizkuntza daude. Estatuak paper bat jokatu behar du, baina hiztun komunitateen barne indarren protagonismoa izango da hemen gakoetako bat.
Hiztun komunitate bakoitzak bere egoera izango du, bere ezaugarriak...? Desberdintasun handiak egongo dira.
Kasu ezberdinak daude, baina, aldi berean, korapilo bereko parte gara. Gehienek antzeko egitura duen problematika daukate. Kurdu batek eta kitxua batek berehala ulertzen dute elkarren ezina, eta bai estrategiak ere. Komunitate bakoitzak ikusi behar du bere biziberritzearen eskema edo egitura zein den, baina parteka daitezke esperientziak eta inspirazioak. Euskal Herrian eta Garabideko trukean inspiratuta, adibidez, prozesu interesgarriak ari dira martxan jartzen leku batzuetan. Lan honen inpaktua handia da, eta hori zerbaiten seinalea da: egoera oso larria dela, eta lankidetza honen ur tanta batek asko egiten duela.
Gurea baino egoera traumatikoagoan dauden errealitateak ezagutu dituzu zure bidaietan, eta trukea aldarrikatzen duzu. Truke horrek zein oinarri beharko lituzke?
Trukeak ikasketaren ideia du oinarrian. Trukatzen dugu ikasteko. Gero, gauza batzuekin kontuz ibili behar da. Garbi dago ikasketa asimetrikoa dela: ez dela neurri bera bi aldeetan ikasten dena, oso une desberdinetan gaudelako. Baina saiatu behar dugu trukea alde bietakoa izaten, denok ikasten. Gu ez gara eredu, hori garbi utzi behar da, eta, aldi berean, inspirazio izan gaitezke. Inspirazioa erreala da estrategia handi batzuetan, eta baita ehunka detaile, galdera eta ekinbide txikitan ere. Oreka zaila da. Eta trukearen beste baldintza bat: gure arteko konplizitate humanoa, adiskidetasuna, maitasuna.
Gu lehen mundukoak garen aldetik, desberdintasunak nabarmenagoak izango dira antzekotasunak baino, ezta?
Bai. Gu sistema sozioekonomikoaren onuradunak gara, klase ertaineko kontsumistak. Indigenekiko edo kurduekiko ezberdintasun kulturalak ere handiak dira. Baina, lanaz gainera, adiskidetasuna, etxea edo kezkak konpartitzen dituzunean, konturatzen zara asko partekatzen dugula haiekin. Eta hizkuntza ahul baten minak, bizipenak eta ilusioak berdintsuak dira. Hori da gure truke-lanaren gasolina.
Zein da truke prozesu horren emaitza? Baduzu adibiderik jartzerik?
Duela hamar urte usteko nuena baino handiagoa. Kooperazio sozioekonomikoan gauzatxo batzuk martxan jartzen ibili eta gero, orain kooperazio linguistikora pasata konturatu naiz bigarren honetan inpaktua eta efikazia askoz handiagoa dela. Une honetan, adibidez, Ekuadorren historian lehen aldiz jatorrizko hizkuntzen legea tramitatzen ari dira parlamentuan; hori hemen egondako ikasle batek bultzatu du, eta Garabiderekiko trukearen ondorio dela dio berak. Beste hainbat adibide jar litezke, baina, oro har, uste baino lehenago hasi da Garabide herrialde horietako prozesu klabeetan egoten, nahiz eta oso prekarioak izan. Dena dela, hasierako ikasketan gaude oraindik. Gutxi dakigu.
Euskararen kasuan, nola ikusten dituzu euskal hiztunak? Talde soziolinguistiko ezberdinak daude. Gure gizartea jabetzen da dibertsitate horretaz?
Bost hamarraldiko ibilbide neketsu bat izan dugu. Pentsatzen genuen Aizkorrira igoko ginela, eta lainoa pixka bat garbitu denean ohartu gara Urbiara iristen ari garela. Egindako bidea balioetsi behar dugu, hala ere. Handia izan da. Egia da gauzak askoz ere hobeto egin zitezkeela, eta energia ere galdu dugu alferrik, baina kontua da, bale, zer egin behar dugu Aizkorriko igoerari heltzeko? Horrek eskatzen du ikuspuntua nolabait berritzea. Euskararen etorkizun-ikuspegia edo ametsa berriz formulatzea. Estrategia berriak martxan jartzea multzoka, kulturgintzan, hezkuntzan, hedabide espazioan, enpresen arloan...
Estrategia berriak formulatzeko zeregin horretan nola ikusten duzu panorama baliabide aldetik?
Uste dut badagoela gaitasun humanoa eta gaitasun intelektuala euskalgintzan. Eta, bereziki, gaitasun antolatzailea. Beharbada, alor batzuetan nahasmen une batean gaude, baina konfiantza daukat egingo dela ikuspuntu eta estrategia berritze hori.
Nahasmen une, zertan, Jon?
Zein dira hurrengo pauso handiak? Duela 50 urte intuizio garbiak eduki ziren, esaterako, ikastolak sortzeko edo euskara batua sortzeko. Pauso handiak batasunaren eta sentsibilitate ezberdinen arteko akordioaren bidetik eman dira. Orain zein dira hurrengo geltokiak? Telebista espazioan zer? Unibertsitate arloan zer, Euskal Unibertsitatea bai ala ez? Eta enpresetan? Azken finean, nola goaz eta zeintzuk dira hurrengo bi hamarkadetan egin behar ditugun urratsak, marra lodian?
Ez duzu batasunik ikusten?
Esango nuke estrategia mailako ilunaldi moduko batean egon garela, baina uste dut etorriko direla formulazio berriak.
Erakundeak, alderdi politikoak... Nola ikusten dituzu euskararen normalizazio prozesuan? Zein konpromiso eskatuko zenizkieke?
Egiten baduzu euskarari azpiegitura ematen ari diren erakundeen mapa, ikusiko duzu bi mapa agertzen direla. Bata da erakunde publikoek sortu eta protagonizatzen duten tresnen mapa eta bestea da gizarte ekimenetik sortu eta gizarte erakundeek eusten dioten tresnen mapa. Garrantzitsua da biek norabide bertsuan arraun egitea. Badago beste faktore bat: familia politiko bakoitzak hegemonia lortu nahi du, eta lehia elektoralean euskara izan liteke diferentziak markatzeko gai bat, baina horrek bide laburra du euskararentzat. Landu beharko genuke, nire ustez, alderdi politikoen arteko akordio politiko sendo bat, hurrengo maldak igotzeko behar ditugun tresna eta baliabideak lotzeko.
Euskarazko hedabideen gainean ere egin nahi dizut galdera; euskararen normalizazio prozesuan zein ekarpen egiten dute eta zertan saiatu beharko lukete gehiago, zure ustez?
Azken 50 urteotako prozesua zuhaitz baten moduan marrazten badugu, uste dut bost adar nagusietako bat hedabideena dela. Gurea moduko gizarte baten hizkuntza berreskurapenean beren funtzioa dute hedabideek, baina galdera berriak ditugu. Adibidez, antolatu behar ditugu telebista eta irrati espazioak baliabideen zati ia osoa medio batean jarriz, EITBn? Edo praktikoagoa litzateke jokoa dibertsitate gehiagorekin zabaltzea egungo egoeran? Eta beste galdera batzuk egin daitezke prentsari dagokionez, Interneti dagokionez... Uste dut galdera berri horiek erantzuteko korapilo batzuk askatu egin behar direla.
Ze korapilo askatu behar dira?
Uste dut bat korapilo politikoa dela. Bi aukera daude. Euskarazko prentsak lan egin behar du kultura edo alderdi politiko jakin baten sentsibilitateari loturik? Edo hiztun komunitate osoari erantzuteko bokazioan euskarazko hedabideek bermatu behar dute ildo editorial propio bat, maila berean hartuko dituena kultura politiko desberdinak? Bi erantzunak izan litezke onak, baina uste dut bata edo bestea aukeratu behar dela. Okerra dena da biak nahastea eta baten diskurtsopean praktikan bestera lerratzea. Hori gertatzen den bitartean apustuak blokeatu egiten dira, xake politiko zabalagoan. Eta hor gaude. Erakundeetatik apustu estrategikoak egin litezke hedabidegintzan, baina familia politikoek elkarrekiko mesfidantza dute. Bati edo besteari errua bota gabe, korapilo hori askatu egin behar da.
BBCren eredua aipatu izan duzu. Euskal Herrian ikusten duzu posible?
Zaila da, baina uste dut egin litekeela. Uste dut posible dela egitea askotariko kultura politikoak eta, bereziki, bi kultura politiko abertzale handiak aldi berean eroso eta deseroso sentiaraziko dituen lerro editorial beregain eta propio bat. Hain zuzen ere, uste dut hori dela Goienaren ahalegina. Ez dut gehiegi goratu nahi, baditu bere arazoak, baina bide bat markatzen du Goienak. Bai lerro politikoaren tonuaren aldetik eta baita ere hedabidearen jabetzaren eta kontrolaren egitura instituzionalaren aldetik gizarte erakunde eta tokiko erakunde publikoen eta langileen arteko autogestio/kogestio eredu bat delako.
Antzerako beste esperientziarik ez duzu ikusten euskal hedabidegintzan?
Euskalgintzan beti egon da lerro bat ahalegina egin duena euskararen ametsa kultura politiko baten grabitate indarretik atera eta doinu propio bat bermatzeko. Esango nuke euskalgintzan ia tradizio bat dela hori, ez indartsuena. Pentsatzen dut datozen hamarraldietan tradizio horrek ere eman dezakeela berea, eta potentziala duela euskal hedabidegintzan. Horrek ez du esan nahi egon behar ez dutenik kultura politiko jakinen inguruko sentsibilitatea duten hedabideak. Hori ere oso ona litzateke. Baina bi gauza dira. Bata edo bestea aukeratu. Erdibidekoek edo anbibalenteek ez dute balio, nire ustez.
Eztabaida librea eta nork bere kabuz pentsatzen ikastea aldarrikatzen dituzu. Faltan sumatzen duzu?
Libre izatea gutxi ikusten da. Artaldean ibiltzeko joera beti da nagusi, artalde progresistan edo euskaltzalean edo edozeinetan. Euskal mundutxoan hegemonia ideologikoa nahiko uniformea da, ideologikoki bizpahiru totemen inguruan gabiltza bueltaka. Pentsamendu kritikoa litzateke etengabe galdetzen jarraitzea, zalantzan jartzea, lasai debatitzea, baina hemen blokeotxo batzuk badira. Sintoma batzuk badaude. Disonanteak diren hitz batzuk eginez gero Twiterren-eta zer esaten den ikustea nahiko kuriosoa eta grafikoa da. XXI. mendean eraiki beharko ditugu pentsamendu berriak, gauzak zalantzan jarriz, material zahar eta berri guztiekin. Indagatu hitza asko aipatu dut liburuan. Uste dut hori dela pentsamendu kritikoaren oinarria. Eta betiko historia bera da. Badago algodoiaren froga bat historian. Benetan pentsamendu kritikoa egiten baduzu, egurtua izango zara. Agresio handirik ez baduzu jasotzen pertsonalki susma ezazu zure pentsamendua ez dela oso kritikoa, eta ziurrenik hegemoniaren bat duen multzo baten korrontean zoazela, guztiz alternatiboa zarela sentitu arren. Horrekin ez dut esan nahi pentsamendu kritikoa ona denik beti. Korrontearekin multzoan ibiltzeak epeltasuna ematen du, eta hori ere behar dugu apur bat.
Zu ere bizitzako bigarren erdian sartua izango zara honezkero; desikasten hasita al zaude?
Desikastea ikastearen izen bat da. Liburuan bada esaldi bat gai bati buruz ari naizela: “Nire ezjakintasunaren tamaina hazten ari da oraindik”. Alde batetik, gaztetatik ipar moduan landu ditudan bi ideia lehengai, autoeratzea eta hizkuntzen biziberritzea, hor daude bidaia horietan. Baina, aldi berean, gero eta ziurtasun gutxiago, galdera gehiago, adar gehiago ateratzen zaizkit. Ez da beti atsegina, min ere ematen du, baina zintzotasun intelektual apur batekin, aldatzeko prest egon behar da.
Zertarako gaude mundualdi labur honetan? Ingurukoekin harreman politak izateko, mundua apur bat hobetzen saiatzeko...
Bi horietatik apur bana eginez gero, bada zerbait, ezta? Garenaren kontzientzia hartzeko gaudela gehituko nuke. Eta azkena, ikasteko.
